KAPÍTULO I

KONSIENSIA NU’UDAR FENOMENU MORAL

Atu hatene lolos konaba liafuan konsiensia,liafuan konsiensia mai husi lian “latim” katak conscientia,liafuan konsiensia ne’e fahe ba parte rua mak hanesan ‘con’ signifika :(halo tuir hamutuk ho) no ‘scire’ signifika:(konhesimentu ou hatene.

Entaun konsiensia katak hatene hamutuk no buka atu hatene.Dalabarak ita halo buat hot hotu ne’ebe di’ak no a’at sempre iha relasaun ho moral,maibe ita buka hatene buat di’ak no a’at ne’ebe ita halo .

Ho razaun ida ne’e mak ita bele dehan konsiensia mak sai hanesan sasin kona ba buat di’ak ne’ebe ita halo.

Kada ema ida ida ne’ebe moris sempre iha konsiensia rasik, tamba ita bele dehan katak konsiensia mak sai hanesan parte ida husi ita nia an rasik ,tamba liga ho ita nia hahalok ho buat ne’ebe mak ita halo iha realidade moris nian.Dala barak ita atu halo buat ida ,ita sempre hanoin barak ,katak ita bele halo kalae, maibe seidauk tama ba buat ne’ebe ita atu halo ne’e di’ak ou lae,ita sei tetu hela katak ita bele halo ou lae.

Konsiensia hanesan parte ida ne’ebe importante tebes iha ita nia an rasik,tamba ho konsiensia mak bele fo valor ba moral ita nian kona ba hahalok ne’ebe ita halo.

Ho konsiensia mak halo ita hanoin konaba buat ne’ebe ita halo ne’e di’ak ka a’at ne’ebe liga ho attitude konkretu,ita nia konsiensia mak haruka ita atu halo ou bandu ita, atu halo buat ruma,nia la koalia kona ba buat ne’ebe geral maibe nia fo ka liu ba situasaun konkretu.Wainhira ita kontra ita nia konsiensia rasik entaun estraga ita nia integridade hanesan ema ida.

Ita bele dehan mos katak konsiensia sai hanesan parte ida husi moral,ne’ebe ita hanaran konsiensia moral.

Ho konsiensia moral mak halo ita iha hanoin konaba buat saida mak di’ak no ladi’ak. Ho konsiensia moral mak lori ita hodi halo buat ne’ebe di’ak no los,no ho konsiensia moral mos mak bandu ka impede ita atu labele halo buat ne’ebe a’at ou lalo’os.

Iha ita nia moris lorloron nian ita ema infrenta situasaun rua: konsencia no inkonciencia,tamba dalaruma ema halo buat ruma tuir nia konsiensia haruka no dalaruma ema halo buat ruma la tuir nia konsiensia tamba la rona nia konsiensia rasik ou lakohi fo importansia ba nia konsiensia.

Ita mos bele dehan katak : ho konsiensia moral mak halo ita ema hatu’ur iha ita nia a’an hanesan ema ne’ebe iha konsiensia no rona e fiar no halo tuir nia konsiensia rasik.

Konsiensia mos fahe ba tipu rua:

Ø Konsiensia retrospektivu no

Ø Konsiensia prospektivu.

· Konsiensia retrospektivu katak: halo avaliasaun ou arepende ba hahalok diak no a’at ne’ebe ita halo liu tiha ona ou passadu.

Ezemplu; iha momento ne’ebé liu tiha ona ita baku ema ruma maibe ita seidauk hatene ema né halo sala kalae, maibe iha loron ida ita tur no hanoin fali hahalok ne’ebé halo liu tiha ona né, entaun ho arependemento né mak dehan mai ita nia a’an katak hahalok né la diak.

· Konsiensia prospektivu katak :konsiensia ida ne’ebe hare ba futuru no fo valor ba buat ne’ebe ita sei halo iha futuru.

Ezemplu;ita nu’udar estudante,iha ona konsiensia ida katak tenki estuda agora no hakarak sai ema ne’ebe di’ak iha futuru.

1. Nivel Konsiensia

a. Konsiensia entre ema la maduro no ema ne’ebe maduro

Konsiensia hanesan ema ne’ebe,la maduro ne’e katak nia la fo ona importansia ba nia konsiensia rasik,no nia domina ona ho emosaun no la kontrola an to’o ikus nia resultadu maka tenki halo buat ne’ebe mak la los.No ema ne’ebe maduro ne’e katak wainhira nia atu halo buat ruma nia tenki ser analisa katak buat ne’e los ka sala,se karik nia nu’udar ema maduro nia tenki analisa buat ne’ebe los.

b. Konsiensia entre ema ne’ebe la eskola ho eskola

Konsiensia nu’udar ema nebé la eskola: hanesan ema,ne’e nia iha konsiensia rasik maibe ninia konsiensia ida ne’ebe baziku liu tamba dalaruma nia halo ação ruma la tuir nia konsiensia haruka,no ema ne’ebe eskola iha konsiensia maximu uituan tamba hetan formasaun husi eskola, no liuhusi escola mak forma nia hanoin, karakter no halo nia fo importansia ba nia konsiensia rasik.

c. Konsiensia entre labarik no ema bo’ot

Ita kompara katak,labarik ki’ikoan iha hanoin,maibe nia seidauk iha konsiensia,tamba dala barak sira iha hanoin atu halo asaun ruma maibe sira la hetene katak buat nebé sira halo né diak ou a’at. No ema boot,klaru katak nia iha konsiensia tamba sira atu halo asaun ruma sempre iha hanoin ou tetu lai, ho hanoin no tetu né mak konsiensia rasik, tamba funsaun konsiensia nian mak fo pressaun ba ema molok ema né atu halo asaun ruma.

Forma kona-ba Komunikasaun

Sira iha forma oin-oin kona-ba komunikasaun ne‘ ebé normalmente uza ho neon koʼalia ho an ka diálogu sente, liu husi sentimentu, inspiradora ho ideia, liu-hosi mudansa ba hanoin, no oportunidade. Língua ho diálogu ne ' ebé ema ka fatin ne'ebé mak dalan ida ne'ebé konsiénsia haruka, pur ezemplu, bainhira ita sente hakmatek ita dala barak rona lian husi laran ho klaru. liuhosi sentimentu ezemplu kuandu ita sei halo buat ruma, sira dala barak sente balun ne‘ebé fó atensaun ita bele kontinua ka para, se ita responsivu halo ita sei sente katak sentimentu ida ne'e fó sinal makaʼas furak ida hosi lian konsiénsia. liuhusi ideia ida ne'ebé inspiradora, ne'e sai hanesan, idea kreativu ida ne’ ebé inspires atu halo buat ruma. no kuandu sira lori sai ita-nia problema ida-neʼe hotu tiha ona atu hanoin ne'ebé mak hatán ita presiza, iha forma ida ba komunikasaun konsiénsia. liuhosi dok kona-ba persepsaun hanesan ita-nia hirus no odio kona-ba mudansa ida-ne'ebé derrepente iha hanoin ka hanoin ne'ebé mós mak prosesu dezenvolvimentu iha ita-nia ukun rasik an ona ne‘ebé mosu tanba sabotajen ba an tendensiozidade tebes katak ita la hatene neon. hatutan tan ne'e, liuhusi chance, ami dala barak hetan esperiénsia eventu ida-ne ' ebé ita konsidera hanesan coincidence ida maibé la'os icoincidence ida.coincidence accidental ida ne'e duni forma konsiénsia komunikasaun ho ita.

2. Orientasaun Konxiénsia

Liu hosi French Gabriel Madinier (1895-1958) tau ona hanoin balun. Fatin ida ne ' ebé harmonia ba edukasaun morál mak família nian, la iha eskola nian. Edukasaun konxiénsia, nia tenke hala'o iha maneira ida katak labarik hatene ida-ida nia responsabilidade.
Objetivu ikus edukasaun tomak mak kona-ba independénsia no autonomia ba estudante sira, nune'e mós iha área morál.Labarik sira tenke aprende atu hala'o sira nia funsaun tanba fiar, laʼós husi koresaun esternal.Taʼuk ba sansaun sira-ne ' ebé ikus hahú moris morál tenke neineik-neineik sei troka domin ba valór sira.

OBJECTIVO

Ho tópiku ida ne’e mak halo ita bele hatene klean liu tan kona ba konsiensia.

Dala barak ita koalia liafuan konsiensia, maibe ita seidauk komprende konab asentidu no signifikadu husi konsiensia ne rasik.

Tamba ne’e mak konsiensia sai hanesan parte ida ne’ebe esensial tebes iha ita idak idak nia an. Ho konsiensia mak lori ita atu halo buat ne’ebe diak no lo’os

BIBLIOGRAFIA

1. K. Bertens, Keprihatinan Moral. Telaah atas masalah Etika, Yogyakarta, Kanisius, 2003

2. K.Bertens,Etika, Seri Filsafat Atmajaya: 15. Gramedia PustakaUtama, Jakarta, Mei 1993.