PROSESU DEZENVOLVIMENTU DALEN TETUN
1. Dezenvolvimentu dalen Tetun
husi rai-liur
Tetun nu’udar dalen
ida hanesan dalen seluk iha mundu
raiklaran presiza kria kondisaun ida ke di’ak hodi dezenvolve dalen ne’e,
nune’e mós hodi hasa’e ninia prestizu liuhosi
komponente oioin dalen nian. Dezenvolvimentu dalen tetun iha parte rua
hanesan; dezenvolvimentu rai-liur no rai-laran Komponente linguístika ne’ebé
desenvolve iha rai-li’ur mak hanesan
tuirmai ne’e: fonolojia, morfolojia, sintase no semántiku. Atu koñese kle’na
kona-ba perspetiva área linguístika haat mak tuirmai ne’e:
1. Fonolojia
Fonolojia
nu’udar ramu linguístika nian ida ne’ebé estuda sistema sonoru dalen nian. Hosi
variedade son ne’ebé aparellu vokál emar
nian bele prodús, no estuda hosi fonétika, ne’e nu’udar númeru ki’ik ne’ebé uza
distintivamente iha dalen. Iha fonolojia nia laran ko’alia mós fonétika. Fonétika
nu’udar siénsia ida ne’ebé estuda
karaterístika físika, artikulatóriu i perspetiva produsaun no persesaun son
hosi ko’alia no mós fornese métodu ba nia deskrisaun no klasifikasaun.
Área fonolojia nian mak envolve: “son no fonema, vogál sira, konsoante,
sílaba no liafuan”.
2. Morfolojia
Morfolojia
nu’udar parte ida hosi gramátika ne’ebé estuda liafuan no nia formasaun, iha
klase ka kategoria liafuan gramátika nian ne’ebé pertense ba. Área sira ne’ebé envolve iha morfolojia hanesan: “klase liafuan hotu-hotu ne’ebé inklui iha
dalen ida nia laran (naran ka substantivu, verbu, pronome, adjetivu, advérbial,
numerál, prepozisaun, konjunsaun nst.) no nia modifikasaun liafuan básiku ba
kompleksu no mós muda hosi kategoria ida ba seluk”.
3. Sintase ka Sintatiku
Sintase :
Nu’udar parte ida hosi gramátika ne’ebé estuda konstituante fraze nian no nia
ordenasaun. Área envolvimentu sintase nian mak hanesan: “fraze, tipu fraze nian, forma fraze nian,
fraze no orasaun, fraze simples no kompleksa, funsaun sintátika konstituante
fraze nian, orden konstituante orasaun,
koordenasaun no subordinasaun
fraze nian”.
4. Semántiku.
Semántíku : Nu’udar
parte ida hosi gramátika ne’ebé estuda signifikadu liafuan nian hó modifikasaun sentidu nian, ne’ebé sira sofre
liuhosi tempu no espasu. Área ne’ebé envolve iha semántika mak hanesan: “relasaun semántika entre liafuan, kampu
semántiku ( semántiku leksikál no semántiku frázika) denotasaun no konotasaun,
evolusaun semántika, valór espesiál tempu nian nst”.
2. Dezenvolvimentu dalen Tetun
husi rai-laran
Alénde komponente hirak iha leten,
hetan mós dezenvolvimentu hosi parte rai-laran hodi hasa’e prestizu dalen tetun
nian hanesan:
1) tetun nu’udar dalen lokál;
2)
tetun nu’udar
dalen franka (dalen negósiu / komérsiu);
3)
tetun nu’udar dalen
nasionál no
4)
tetun nu’udar
dalen ofisiál.
ka
Tetun nu’udar dalen ofisiál
Tetun nu’udar dalen nasionál
Tetun nu’udar dalen franka
Tetun nu’udar dalen lokál
Atu ita bele koñese di’ak no
hatene kle’an liu tan kona-ba parte hirak-ne’e mai ita halehat hamutuk parte
idaidak iha karaik ne’e:
1. Tetun nu’udar
dalen Lokál
Funsaun :
·
Tetun nu’udar dalen lokál nia valór hanesan mós dialetu lokál sira seluk nu’udar dalen materna hanesan: dalen Lasmeto, dalen
Fataluku , dalen Bekais, dalen Lolein no seluseluk tan
iha rai-Timór laran. Tetun
hanesan dialetu lokál sira seluk mak ita hetan no ema uza iha rai Suai,
Alas ( Manufahi), iha Soibada ( Manatutu) Balibó no iha Vikeke vila.
·
Tetun
nu’udar dalen lokál: meiu ida hodi
halo komunikasaun entre povu iha rai ne’ebá nian ( Suai,
Alas, Soibada, Vikeke no Balibó),
·
hala’o
komérsiu lokál entre étniku hosi sosiedade nia laran no
·
hodi habelar kultura povu rai hirak-ne’ebá
nian.
2. Tetun nu’udar dalen Franka ka
dalen komersiu
Tetun nu’udar dalen
franka mosu bainhira kapitál provínsia Ultramarinu Timór-Portugés iha rai-Lifau
(Oekussi) muda mai Dili
(±1700). Iha tempu ne’ebá Dili nu’udar bairu ki’ik ida-ne’ebé okupa hosi ema Mambae sira. Iha tempu ne’ebá duni
malae Portugés sira la halo interasaun ho ema Mambae tanba malae mutin sira hatene ko’alia de’it sira nia dalen no
Mambae-oan sira mós hatene de’it sira-nia lia. Ho razaun ida-ne’e malae mutin
sira hakbesik ba liurai Mambae sira atu bele kria dalen ida ne’ebé hetan
influénsia boot tebes hosi dalen portugés, atu nune’e hosi parte rua ne’e
(entre malae mutin no timoroan) bele uza hamutuk hodi halo interasaun ka komunikasaun
lorloron no sira hotu kompreende nia signifikadu maske seidauk domina dalen
foun ne’e. Dalen ida-ne’e mak hanaran
dalen Franka.
Funsaun dalen franka mak hanesan tuirmai ne’e:
a. Nu’udar meiu ida ba timoroan tomak hodi uza hala’o komérsiu lokál (dalen
komérsiu);
Liuhosi
dalen franka, timoroan distritu sanulu-resin-tolu bele hala’o negósiu uza de’it
dalen tetun. Sira idaidak husik hela dialetu lokál, uza lisuk dalen tetun hodi kria kondisaun negósiu nian
ida-ne’ebé di’ak entre makfa’an no maksosa sira;
b. Nu’udar embriaun hodi kria unidade ba timoroan (dalen
unidade nian).
Tetun
nu’udar meiu hodi kria unidade ba Timór hosi Jaku to’o Oekusi, tasi-mane
to’o tasi-feto, uza dalen tetun hodi
komunika ba malu iha moris loroloron liuhosi atividade serbisu nian iha
merkadu, servisu-fatin, fatin públiku no seluseluk tan.
Dezenvolvimentu tetun nu’udar dalen franka hahú la’o maka’as,
bainhira liu tiha akontesimentu funu
boot mundu nian ba daruak. Hahú hosi tempu ne’e timoroan barak tebtebes hatene
ko’alia ona dalen tetun. Tanba ema timoroan barak liu mak hatene ko’alia tetun
ne’ebé hetan influénsia hosi portugés maka’as tebtebes (tetun-Dili) sai fali
dalen Timór Lorosa’e nian ne’ebé hanaran lia-veikulár. Entre
tinan 1945-1975 matenek barak ( linguista) hosi
Timór no raiseluk sira estuda i hakerek dalen tetun ho vizaun atu
dezenvolve, maske hetan obstákulu oioin.
3.
Tetun
nu’udar dalen Nasionál
Bazeia
ba tetun nu’udar dalen franka liuhosi lala’ok naruk hodi dezenvolve dalen ne’e sai hanesan
lia-nasionál no sientífiku iha nasaun
Timór-Leste. Liuhosi tempu naruk lala’ok tetun sai hanesan dalen istóriku ba
povu Timór. Tetun nu’udar dalan istóriku
ba povu Timor lori tempu no liuhosi prosessu naruk, hahú hodi traduz Biblia
sagrada hosi Latin mai Tetun
to’o iha luta rezisténsia nian mós kontinua uza nu’udar instrumentu ka meiu ba
administrasaun hodi infrenta problema polítika Timór nian hasoru ditatór
Soeharto ho nia rezime tomak. Ho razaun
hirak-ne’e fó-biit ba dalen tetun sai hanesan dalen nasionál ne’ebé hetan fatin
no konsagra ona iha “Konstituisaun
Repúblika Demokrátika Timór-Leste” artigu 13. Razaun seluk partidu FRETELIN
konsagra ona iha sira-nia manuál polítika 75 nian hodi hanorin polítika ba nia
militante sira. Nu’udar dalen nasionál hatudu ba ita katak “dalen ne’e povu
tomak no nasaun Timór-Leste nian tan ne’e ita hotu tenta atu uza iha vida moris lorloron nian liuhosi atividade oioin. Nia
funsaun mak hanesan tuirmai ne’e:
· nu’udar dalen nasionál,
tetun kria unidade ba povu distritu sanulu-resin-tolu;
· hamahon no hakbiit nia makdalen sira hosi
dialetu oioin atu domina tetun kle’an liu, liuhosi esforsu no haka’as an
estuda dalen nia regra sira no ho nia
mudansa tomak;
· hasa’e prestizu dalen nasionál nu’udar
patrimóniu kulturál nasaun nian ne’ebé hatudu identidade própriu
povu Timór nian ba mundu raiklaran;
· tetun nu’udar identidade hodi hatudu nasaun Timor-Leste ba mundu
internasionál.
4. Tetun nu’udar dalen Ofisiál
Tetun nu’udar dalen ofisiál ba
nasaun Timór-Leste, katak valoriza liu tan ka hasa’e nia nivél. Liuhosi nivél
ida-ne’e hatudu razaun kle’an mai ita makdalen sira katak “iha ita-nia moris
lorloron nu’udar sidadaun independente sente orgullu no fó onra ba ita-nia
dalen nu’udar patrimoniu kulturál sai dalen ofisiál nasaun nian. Funsaun Tetun nu’udar dalen ofisiál hanesan tuirmai ne’e:
·
nu’udar meiu komunikasaun
ofisiál nasaun Timor-Leste nian;
·
nu’udar meiu hodi
hala’o administrasaun públiku nasaun nian;
·
nu’udar dalen sientífiku hodi dezenvolve siénsia, teknolojia
no kultura nasaun ne’e nian.
A. Meiu ba Dezenvolvimentu Dalen Tetun
Nu’udar dalan hodi dezenvolve dalen tetun ba povu Timór mak hanesan
tuirmai ne’e:
1. Aristokrasia lokál;
2. Komérsiu/negósiu lokál
(tradisionál);
3. Dalen portugés;
4. Doutrina Katólika;
5. Luta rezisténsia polítika
ba independénsia nasionál;
6. Liuhosi aprende dalen
nu’udar siénsia hosi kursu oioin.
Tanba sá mak Tenke Dezenvolve Dalen Tetun ?
Nu’udar interese nasionál ba povu Timór-Leste atu dezenvolve tanba dalen tetun sai hanesan :
1. Patrimóniu kulturál nasaun no povu Timór-Leste nian.
2. Identidade nasionál.
3. Dalen nasionál.
Baze hodi dezenvolve dalen tetun
Nu’udar baze atu dezenvolve dalen tetun iha
tempu daudaun ne’e bá oin iha oin tolu:
1. Baze konstitusionál
Hahún ba konstituisaun RDTL Parte I kona-ba Prinsípiu Fundamentál, ninia artigu
13 kona-ba dalen ofisiál no dalen nasionál ho versu :
1. Tetun no Portugés nu’udar
dalen legál ka ofisiál ba nasaun RDTL.
2. Governu sei
fó konsiderasaun ba
dalen tetun no
dalen rai na’in seluseluk iha
dezenvolvimentu nia laran.
No Parte
II kona-ba direitu, obrigasaun
no garantia privadu, ho nia Títulu II kona-ba direitu no obrigasaun
ekonómia, sosiál no kultura, nia artigu
60 kona-ba direitu intelektuál; Nasaun fó garantia no hamahon formasaun, produsaun
no negosiasaun ema ida-idak nia produsaun intelektualidade obras literária no
artístika inklui hamahon deireitu kriasaun.
2. Baze dekretál
Hahún ba Dekretu Lei Governu RDTL
liuhosi Konsellu Ministru Númeru 1/2004
14 fulan-Abril 2004 kona-ba Padraun Ortográfiku dalen Tetun ne’ebé
publikadu iha Jornál Repúblika Série I
No. 5 14 fulan-Abril 2004 (pág. 417)
lihosi Reitór UNTL, Benjamin de Araújo e Corte-Real nia intervensaun iha Jornál
Nasionál Semanáriu No. 0033 (21 Agostu
2004: 12) simu ofisialmente katak
Ortografia Padronizada nu’udar sistema fonémiku, “Promovidu, administradu no
dezenvolvidu hosi INL”.
3.
Baze sientífika
Signifika hala’o atividade estudu
kona-ba dezenvolvimentu dalen tetun tuir kritéria sientífika linguístika nian ho sistema
tolu:
a) Sistema uniforme katak ita hakerek
liafuan hotu-hotu ho oin ida de’it
Sistema ne’e fó-hanoin ba ita atu
labele hakerek tuir ita ema ida-idak nia gostu, maibé tuir banati ida. Banati
ne’e mak nu’udar ita-nia padraun hakerek nian. Sistema ne’e mós esplika ba ita
katak labele hakerek tuir ortografia portugés, ortografia inglés ka ortografia dalen indonézia no mós keta
hakerek tuir dialetu oioin iha Timór laran nia hakarak.
b) Sistema lasala katak fó ba liafuan
ida-idak hakerek ida ne’ebé haleno liafuan ne’e nia son.
Sistema ne’e esplika mai ita
katak letra sira ne’ebé hakerek iha dalen tetun nia laran símbolu ida haleno
de’it son ida “ letra /s/ “ hosi hakerek liafuan ‘sosa ’ son
/s/ mak mosu, maibé liafuan
barak mai hosi dalen portugés
hakerek ho oin ida, nia son oin seluk
n.e. “ casa” signifika uma , liafuan ne’e hakerek ho /c/ nia pronúnsia
hamosu son /k/ no mós /s/ hamosu son /z/. Sistema ida-ne’e dalen
tetun la rekoñese, tanba sistema sira hanesan ne’e kria hakerek oin ida no
hatete sai oin seluk. Sistema ida-ne’e mak
hanaran sistema fonétiku.
c) Sistema fonémiku katak sinál, símbolu ka fonema idaidak
iha nia son
rasik
Liuhosi sistema ne’e, ita bele
hetan esplikasaun klaru katak
dalen hotu-hotu iha mundu raiklaran inklui tetun mós iha estrutura ida-ne’ebé nakfahe ba fonema
ka son báziku oioin. Hakerek tuir banati
fó ba fonema ida-idak sinál ida de’it. Karik kompara ho dalen portugés
ita uza sistema la hanesan, tanba iha
dalen portugés sinál iha son
rua. Tan ne’e sira
uza sistema fonétiku. Liuhosi komparasaun sistema dalen nian
badak ne’e hamosu ona
konseitu ida ba ita atu komprende sistema rua ne’e nia sentidu.
Ortografia
Ortografia nu’udar parte ida hosi gramátika ne’ebé hanorin ho
maneira loloos hodi deskreve liafuan. Área ortigrafia nian mak hanesan: “alfabetu,
sinál sira hakerek nian, regra asentuasaun, oinsá espremi vogál no konsoante
sira, derivasaun silábika translineasaun, relasaun fonétika no gráfika entre liafuan,
uza letra maískula hosi hahú fraze, no pontuasaun”.
Ortografia
dalen tetun kria hahú iha tinan 1874 hosi Padre Sebastião Maria Aparicio da
Silva. Liu tiha tinan sanulu-resin-lima (1889) mak foin públika obra importante
rua ne’e: disionáriu portugés-tetun no mós gramátika dalen tetun. Amululik
dehan iha nia livru katak tetun oin-ketak ho portugés tan ne’e labele hakerek
ho lia-portugés nia regra ka nia ortografia. Tanba ne’e nia halo ortografia
ketak ba lia-tetun. Obra ida-ne’e sei hatutan husi señór Rafael das Dores iha
(1907) no Padre Manuel Patrício Mendes no mós Padre Manuel Mendes Laranjeira
iha tinan (1934). Iha dékada tinan 80 no 90 linguista timoroan no rai-seluk
hadia no dezenvolve tan ortografia ne’ebé Padre Sebastião hosik hela. Ikus liu ekipa
linguista ida-ne’ebé serbisu hamutuk ho UNTL nian hala’o knaar boot hodi
prepara ortografia padronizada.
Liutiha tinan 129 hafoin ita uza. Bazeia ba obra ortografia nian ne’ebé kria hosi
Padre Sebastião, INL dezenvolve
sai ortografia-padraun dalen tetun nasionál no ofisiál.
Pozisaun tetun
hanesan dalen Franka hahú konsolida dezde husi prezensa Misionáriu sira iha
Timór. Misionáriu sira mós prosede prekosemente hakerek tetun no halo
publikasaun sira hanesan tuirmai: 1).Katesizmu
Badak no Orasaun ba Loro-loron – 1907;
2). Rezumu husi Istória Sagrada Portugés no Tetun – 1908; 3). Dicionáriu
Tetun Portugés – 1900 no Portugés Tetun – 1889; 4). Kartilla Tetun – Portugés –
1916; 5). testu iha tetun ba Literatura orál Timorense – 1961.
Durante tinan 24 iha okupasaun Indonézia nian laran, dalan
ofisiál okupante nian mak tau iha funsionamentu. Hanesan Indonézia bandu
públiku uza dalen Portugés, padre sira husik hela uza iha pregasaun no fó hakat
hodi prega tetun. Don Martinho Lopes, Bispu Timór nian, rezolve husu ba
Kongregasaun Ritu nian autoriza atu selebra liturjia iha dalen Tetun. Dioseze
Dili harii komisaun ida atu tradús testu sira,
nu’udar membru ne’ebé ativu liu mak padre Albertu Ricardo da Silva,
Bispu Dili ohin loron nian, hamutuk ho nia kolega sira konsege kompleta lalais
serbisu ne’e, no aprova tiha husi Roma iha loron 7 fulan-Abríl 1981; liu tiha
ne’e, iha tempu badak tuirmai Dioseze Dili hanorin hafahe polikopiadu sira ne’e
ba territóriu tomak no misa hahú selebra
kedas iha dalen povu nian ne’e.
Hatán hasuk
sira tuirmai ne’e!
1 Estudante sira koko atu
reflete hikas asuntu ne’e no dehan sai tuir idaidak nia hanoin kona-ba asuntu
ne’e rasik!
2 Esplika saida mak
Ita-Boot sira hatene kona-ba verbu kompleksu ho nia ezemplu sira!
3 Tanba sá mak nasaun ida
hanesan Timor-Leste mós tenke kria nia ortografia rasik? Saída mak nu’udar
razaun fundamental ba asuntu ne’e!
4 Konta istória ortografia ne’ebé akontese iha dalen
tetun!
Asentuasaun
Asentusaun nu’udar
sinál ausiliár ba prosessu hakerek. Asentuasaun importante tebtebes ba ita
bainhira hakerek fó-biit (tulun-biban) ba liafuan liuhosi hamonu sinál ba
sílaba tónika liafuan nian. Atu nune’e liafuan ne’e bele hetan nia pronunsia
loloos no hatudu sentidu ne’ebé ema hotu koñese no utiliza. Dalen tetun rekoñese
sinál ausiliár úniku iha nia siénsia ortografia mak “sinál agudu” ( ´ ).
Pontuasaun
Pontuasaun ne’e
importante tebtebes. Dala barak ita kompreende laloos saida mak ita
rejista liuhosi prosesu hakerek
tanba falta koloka pontuasaun para
fasilita leitura ba ema seluk. Atu ita kompreende di’ak liu tan kona-ba
pontusaun sei hare iha oin.
Atu
ita koñese no komprende kle’an liu kona-ba parte tolu ortografia nian ne’e, mai
ita halehat hamutuk asuntu idaidak kona-ba ortografia padronizada iha parte tuirmai
ne’e.
Bee-matan
Dalen Tetun
Liafuan sira rihun-ba-rihun be hodi konstróe Tetun
Nasionál foti hosi bee-matan rua. Bee-matan ida mak Tetun-Terik ho naran
liafuan kahorik no hosi bee-matan dalen portugés ho naran liafuan luzizmu.
BALUK DARUAK
ORTOGRAFIA PADRONIZADA
1. Estrutura Alfabetu dalen Tetun nian
Alfabetu latinu
dalen Tetun emprega sinál
ruanulu-resin-hitu hanesan haktuir iha karaik:
A B D
E F G H I
J K L
LL M N
Ñ O P
R RR S
T U V W X
Z ’
a b d
e f g h i
j k l
ll m n
ñ o p
r rr s
t u v w x
z ’
Sinál
hirak-ne’e hanesan mós portugés nian, alfabetu tetun nian emprega letra boot
(maiúskula) no mós letra ki’ik ( minúskula) n.e. : A/a, B/b, D/d,
E/e no seluseluk tan (nst).
Sinál idaidak soi nia naran rasik no
hodi hakerek liafuan sira. Haree iha tabela tuir mai ne’e:
Sinál ka símbolu
|
Son ka lian
|
Liafuan
|
A/a
|
Á
|
asu, ahi,amá, apá, papa
|
B/b
|
Bé
|
barak, boek, basuk, bou
|
D/d
|
Dé
|
di’ak, doit, doben, dudu
|
E/e
|
É
|
ema, etu, emak, emar
|
F/f
|
Efé
|
furak, feto, fulan
|
G/g
|
gé,
|
gruta, garfu, gaba, goza
|
H/h
|
Agá
|
han, ha’u, hanoin, halo
|
I/i
|
Í
|
ida, iha, ikan, ikun
|
J/j
|
Jota
|
janela, José, jardín
|
K/k
|
Kapa
|
ko’a, katupa, kakoak, ku’ak
|
L/l
|
Ele
|
lori, leba, lalin, lolon, luan
|
LL/ll
|
elle ka ele kaduak
|
toalla, Jullu, falla,
pilla
|
M/m
|
Eme
|
midar, moris, masin
|
N/n
|
Ene
|
naroman, naruk, natar
|
Ñ/ñ
|
eñe ka ene ho til
|
Juñu, mañozu, maña
|
O/o
|
Ó
|
otas, ohin, oras, osan, okos
|
P/p
|
Pé
|
papa, presu, portaun, posu
|
R/r
|
Erre
|
rona, rahun, rai, risku
|
RR/rr
|
erre kaduak
|
korreiu, sigarra, sigarru
|
S/s
|
Ese
|
sukat, sura, suru
|
T/t
|
Té
|
tetun , tetu, tanis
|
U/u
|
Ú
|
uma, udan, ulun, uhi
|
V/v
|
Vé
|
vidru, vazu,
|
W/w
|
Vé kaduak
|
wee,
|
X/x
|
Xis
|
Xave, xefe, xinelus
|
Z/z
|
Zé
|
uza, meza, dezenvolve
|
’
|
kapa-tatolan
|
Ha’u, de’it, na’i, na’in
|
Alfabetu latinu tetun ne’e fahe ba parte haat hanesan tuirmai ne’e :
Ø Konsoante iha grafia sanulu-resin-hitu:
B
D F G
H J K
L LL M N
P R RR
S T V W X Z
Konsoante sira-ne’e sei fahe ba
grupu rua tuir ninia orijinalidade/proveniente;
Konsoante
kahorik : B D F H K L M N R S T
Letra
|
Iha liafuan
|
B
D
F
H
K
L
M
N
R
S
T
W
|
ba,
baliu, bani, banin, bele, be, bee, bosu, boot, bubu, buras, buti
da’an, dame, delek, dikur, duir, durubasa,
fali, faru, feto, fini, furak
han,
ha’u, hemu, hira, hitu,
kadunan,
kalan, kesi, kle’an, karuk, kotuk, koi, kose, kuana, kumu
lanu,
laran, lemo, leba, lia, liman, losu, lotuk, luan, lolon, lulun
mama,
malus, masin, me’ar, metan, mii, mihis, mós, moos, mutin
naan,
na’an, naruk, naran, nata, ne’e, nehan, nonook, nurak
rai, rasa, rahun, reta, resin, roo, roman, ruku,
ruin,
sai, selu, seluk, sena, simu, sinu, sosa, sura, susu, sunu
ta’a, taha, tesi, tesik, tetak, tiha, tinan,
toba, tolok, tuur, tuir, tuu
wee, wa’in,
|
Konsoante luzizmu : G J LL
P RR V
X Z
Letra
|
Iha liafuan
|
G
J
LL
P
RR
V
X
Z
|
gaba, gruta, garfu, governu,
janela, jardín, jornál, juís, jurista,
julgamentu
falla,
illa, toalla, jullu, kartilla, repollu
papa, papá, paun, padraun, patraun, posu, podér
korreiu, derrota, karreta, sigarru
vaga, veíkulu, vidru, viziñu, vota,
xá, xave, xinelus
zero, bandeza, dezenvolve
|
Ø Vogál iha sinál lima :
A E
I O U
Ø Símbolu iha sinál rua:
Ñ => símbolu nazalítiku
luzizmu akompaña, testemuña, maña,
mañozu, atéamaña, juñu
’ = kapa-tatolan => símbolu
glotál (okluzivu glotál)
kahorik da’an, di’ak, fa’an, hadi’a, ki’ik, kna’ar, ku’a, kle’an,
maka’as
Ø Dígrafu iha sinál rua:
LL ho RR, dígrafu rua ne’e nu’udar dígrafu luzizmu mai hosi dalen (portugés).
Nota observasaun nian:
Letra ka alfabetu sira [C],
[Q], [W] no [Y] ne’ebé la uza iha dalen Tetun ne’e, la’ós
bandu totál maibé ba liafuan termu espesífiku no ema nia naran
ho karatér estranjeiru ka internasionál sei uza.
Ezemplu :
[C] [Q] [Y] [W]
Carmelinda Q
= kuantidade kalór Y
= matematika Washintong
Crisogno IQ = intelligence quotient
Yamaha Welintong
Cm Q = uza iha área Mat. Mulyana Kilowot
Dcm Aqua
Microsoft Word
(WS)
da Costa Aquilis Geoffrey Wiski
Cl Viqueque Okey Newzealandia
Coreia Royal Webside
Toyota
Norwegia
Sistematika alfabetu dalen tetun
nu’udar padraun nia sekuénsia hanesan naktuir iha leten.
Hanesan ita hotu hatene katak iha dalen portugés rekoñese sinál
asentuasan haat:
^ (sirkunfleksu),
` ( grave),
´ (agudu).
~
(til),
Asentuasaun hirak-ne’e, iha dalen tetun adota ida de’it,
mak asentu agudu { ’ }. Ho hahesuk ida-ne’e hamosu lia-husuk katak oinsá kona-ba
asentuasaun seluk ne’e. Asentuasaun ~
(til) ba dalen tetun la uza hodi tau iha vogál dadan nia leten, maibé uza
iha /n/ nia leten hodi hatudu símbolu ñ
nazalítiku. Alénde ñ (til) asentu
sirkunfleksu muda ba asentu agudu { ’ }, no asentu grave hodi halo kontra asaun entre
artigu definidu no prepozisaun iha tetun lalakon tiha de’it, tanba tetun la
rekoñese artigu definidu /a/ ho
propozisaun /a/.
3. Pontuasaun
Parte importante ida mós
iha ortografia mak pontuasaun. Pontuasaun nia prezensa fó pauza ba
liafuan, periodu, fraze no parágrafu atu hetan sentidu kompletu ida.
Bazeia ba importánsia ne’e ita buka atu koñese pontuasaun nia símbolu no nia
naran. Haree tabela tuirmai ne’e:
Símbolu
|
Naran
|
.
|
Pontu
|
,
|
Vírgula
|
;
|
pontu ho vírgula
|
:
|
pontu rua
|
?
|
tadak-mahusuk
|
!
|
tadak- hakfodak
|
?!
|
tadak mahusk no hakfodak
|
_
|
travesaun ka ifen
|
<< “
|
loke aspas
|
>> ”
|
taka aspas
|
(
|
loke parenteze kurvu
|
)
|
taka parenteze kurvu
|
[
|
loke parenteze retu
|
]
|
taka parenteze retu
|
…
|
Retisénsia
|
/
|
ka ou barra
|
Sinál pontuasaun sira ne’e
indika kona-ba, pauza boot ka naruk mak
pontu, no pauza badak hodi la’ó tutan mak vírgula no pontu ho vírgula.
Sinál pontuasaun sira seluk asosia liu ba entonasaun fraze nian hanesan: pontu rua, travesaun,
tadak mahusuk, tadak hakfodak, retisensia no parenteze sira.
Ponto (.)
Indika pauza boot ida. Uza iha finál fraze, signifika katak saida mak ita
pretende ko’alia ne’e kompletu ona.
a) Ami hemu hotu ona [.]
b) Fitun kalan nian iha
tempu rai-udan, laiha rumór ida, asu sira mak hatemi iha kintál laran [.]
Deskute iha to’o matan-dukur. Rona ba, iha kalan nia rohan, ko’alia mesamesak,
nu’udar desertu hodi hetan liafuan dahikus [.]
Vírgula (,)
Vírgula indika pauza ki’it hosi pontuasaun. Hetan iha interiór fraze
nian, hodi hafahe orasaun ka nia
elementu sira.
c) Ami hakarak hemu tan[,]
maibé tua mak la iha tiha ona.
Uza mós hodi halo
inumerasaun sira ba liafuan ka espresaun ne’ebé dezempeña funsaun hanesan
iha fraze, bainhira la iha ligasaun hosi konjunsaun no, ka, laiha:
d) Amá ba inaugura loja ho
karregamentu dahuluk hosi kintál: kouve, alfase, manu, manu-tolun no ai-fuan.
Uza hodi separa modifikadór sira, bainhira mosu antes ba sujeitu:
e) Semana hirak liu ba,
kolega sira ba vizita ami.
Uza hodi separa fraze ka parte fraze nian bainhira enkaixa
fraze seluk:
f) Iha rai-udan, hanesan rai
nakukun sedu liu, halakan lampu minarai nian.
Pontu ho vírgula [;]
Hatudu pauza boot liu vírgula nian, maibé ki’ik liu pontu finál.
Uza pontu ho vírgula atu haketak orasaun koordenadas ka subordinadas iha nia
natureza rasik, ne’ebé konstitui enumeresaun
estensu ka naruk ne’ebé tau pontu
ho vírgula iha klaran.
g) Ita tenke halo
preparasaun ba buat oioin [;] ...
Uza espresivamente iha fraze badak sira, marka serteza ida ba separasaun
entre elementu orasaun nian ka fraze.
h) Sobriña la haree karta sira ne’e [;] maibé bele repara iha nia
mata-been
kompasiva iha
feriadu.
Pontu rua (:)
Emprega hodi indika situasaun sira:
i)
Rádiu hateten [:] “ Prezidente Repúbika Timor-Leste
responde
negativamente ba
apelu ex. majór Alfredu.”
Hodi aprezenta enumerasaun sira:
j) Manisfestasaun kulminante
nu’udar mentalidade koletiva povu ida
nian mak[:]
polítika, morál, relijiaun.
Serve hodi introduz diskursu diretu:
k) Katuas doko ulun iha tempu ne’ebá no hakotu hodi dehan:
- Parese
ha’u iha razauan, señór Mauleki, hanesan baibain. Iha ne’ebá
kazu ne’e karik ita
hotu iha juízu, se nia la mai ba tempu
to’o ona.
Bele mós introduz esplikasaun
ida ka komentáriu ida:
l) Murak ne’ebá hanesan ahi:
dook haree lahetan, besik ahi han tiha.
Tadak hakfodak (!)
Emprega ba fraze ka liafuan
hakfodak nian. Bele esprime variadu sentimentu, hanesan admirasaun, entuaziazmu, ironia,
dúvida, moras, nst:
m) Imi keta hanoin aat ba
mestre sira [!]
n) Karik ba ! Entaun
aban ami hein.
Tadak mahusuk (?)
Emprega iha lia-husuk sira no hahusuk direta:
o) Timór tomak hamutuk distritu hira[?]
p) Sé mak seidauk mai [?]
q) Sira-ne’e mai hosi ne’ebé
[?]
Tadak mahusuk no hakfodak (?!)
Emprega tadak mahusuk no hakfodak nu’udar prosesu
ida ne’ebé uza iha tempu hanesan, karik espresaun ne’e nu’udar pergunta no
emosaun:
r) Kontrabandu [?!] Ba ema
hotu [?!] Rai sira ne’e, ba agrikultura?
s) Ema ne’ebá halo saida
[?!] – husuk ba ó-nia maluk karik sira iha responsabilidade ba eskritóriu?!.
Travesaun (-)
Uza hodi haketak determinada orasaun, espresaun ka liafuan ne’ebé karik
koloka iha destake ka aparte:
t)
Ha’u liu hosi kampu, iha lorokraik fulan-Fevereiru [-] lorokraik nabilan ne’ebé nu’udar típika área
rurál nian [-] ha’u lori ho oan feto,
ne’ebé nu’udar kriatura.
Emprega iha deskursu diretu, hodi introduz liafuan
no haketak liafuan sira diskursu indiretu karik interkala:
u) – Oh, señór bele fó volta
ba ne’ebá Ita-Boot hakarak. Ida-ne’e - akresenta
hanesan jeitu partikulár – no só ba ema entranjeiru sira.
Retisensia (…)
Indika ba algu ne’ebé hela hosi ko’alia. Suspensaun ne’e bele signifika
ezitasaun, dúvida, amargura, ironia ka sentimentu sira seluk:
v) Luiza konsidera ho
mata-been relembra sira:
- Tanba ne’e nia ladún kontente hosi ne’’ebá […] La’ós sira hotu
atu
nune’e
x) - Nem
hotu […] la’ós sira hotu […]- estrajeiru sira dehan mosu iha sira
oin
alegria boot hosi dúvida.
Ifen (-)
Uza hodi:
z) Liga liafuan rua hodi bele konstirui liafuan única ida de’it,
ho sentidu foun
ida
(naran kompostu).
- midar-siin,
dekretu-lei, loron-Segunda, fulan-Janeiru nst.
- sanulu-resin-lima, da-4
a) Liga
pronome no enklítiku sira ne’ebé sei tuir ba substantivu:
- Ha’u-nia
hahán iha ne’ebé.
b) Liga naran sira ne’ebé se
kombina designasaun ba país nian:
- Dili nu’udar kapitál Timór-Leste.
c) Liga verbu rua sai verbu maktulun ida.
- fó-hatene, fó-sai, dehan-sai, nst
Parenteze kurvu
( )
Serve atu izola elementu fraze nian ka fraze ida ne’ebé iha sentidu hanesan:
d) Ami
visita Monas (Monumentu Nasionál)
e) Sira
muda ba Baukau Kota Baru (parte ki’ik ida husi sidade Baukau)
Parenteze
retu [ ]
Serve hodi indika suspensaun testu sitasaun nian […].
Halo suspensaun ida-ne’e hodi bele habadak sitasaun, elimina tiha balun ne’ebé
konsidera ladún importante.
Serve mós hodi indika sitasaun ruma, ida ne’ebé
nu’udar citasaun introduz esplikasaun ida ka komentáriu ida:
f) Entre interesse barbarak no realizasaun
Leonardu [artista no sábiu
italianu: 1452 - 1519 ] no
pintura, no eskultura …
Aspas << >> ka “ ”
Koloka iha inisiu no iha dahikus
fraze ka liafuan ne’ebé nu’udar sitasaun husi
kontestu seluk:
g) - Ema hotu dehan
“Hori uluk hori wa’in timór asu wa’in nanis”.
h) - Ema hateten sira mesak “na’ok-teen”
i) -
Biblia hateten: << Laiha asasinu
iha fatin ne’ebé komete krime>>
II. SÍLABA NO LIAFUAN OIOIN
1. Formula sìlaba nian
Sílaba nia fórmula
bazeia ba estrutura fonema nian ne’ebé forma liafuan no fahe tuir regra sílaba
nian hanesan iha karaik ne’e:
d) V = a-as, a-su, ku-a-na,
li-a-fu-an, ha-la-i, ó
e) VK =
an, bu-at, na-an, fu-an, da-’an, a-vi-a-un
f) VKK = abs-tra-tu, ins-ti-tu-tu,
ins-tin-tu, obs-tá-ku-lu
g) KV =
mo-tuk, ma-ran, la-le-tek, ka-ma, ka-ruk
h) KVK =
ko-tuk, ka-rik, hak-ma-tek, fu-nan, a-ban
i) KKV = kma-nek, kbu-nus, kso-lok,
kna-’ar, ha-kla-ken
j) KVKK = kons-tan-ta,
kons-ti-tu-i-sa-un, kons-pi-ra-sa-un
k) KKVK = trán-...,
tran-..., re-flek-..., kom-plek-su
l) KKVKK =
trans-...,
2. Sílaba
Sílaba katak liafuan sira-ne’e
nakfahe ba letra lubun rua ka liu. Ezemplu liafuan ‘ taka ’
nakfahe ba sílaba rua ta - ka no liafuan konteúdu nakfahe ba sílaba
haat kon-te-ú-du.
Tuir ninia karaterístika sílaba rua, ne’ebé
hanaran sílaba loken no sílaba
takan. Sílaba loken katak liafuan sira-ne’ebé
nakfahe ba sílaba sira ho ninia letra
ikus hotu ho vogál ka nakloke hela ho
vogál. Ezemplu:
bele = be-le
hatene =
ha-te-ne
estuda =
es-tu-da
baliu =
ba-li-u
soletra =
so-le-tra
korru = ko-rru
fali = fa-li
Sílaba takan katak liafuan sira-ne’ebé
nakfahe ba sílaba sira ho ninia letra
ikus hotu ho konsoante ka taka ho konsoante. Ezemplu:
karik = ka-rik
kontente =
kon-ten-te
kotuk = ko-tuk
kestaun =
kes-ta-un
bateria
= ba-té-ria
matak =
ma-tak
makdalek = mak-da-lek
investimentu =
in-ves-ti-men-tu
kazamentu =
ka- za-men-tu
badinas =
ba-di-nas nb: sílaba subliña sira mak nu’udar sílaba
takan
Tuir ninia kuantidade, sílaba sei fahe ba oin tolu :
Monosílaba katak liafuan sira
labele nakfahe ba sílaba rua , maibé ida de’it. Ezemplu:
bá,
bár,
jís,
fó,
pás,
sé,
krús,
súl
no seluseluk tan (nst).
Disílaba katak liafuan sira ne’ebé nakfahe ba sílaba rua.
Ezemplu:
kafé = ka-fé
maun = ma-un
futu = fu-tu
taka = ta- ka
de’it =
de- ’it
ki’ik =
ki-’ik
to’o =
to-’o
Polisílaba katak liafuan sira-ne’eb’e nahfake ba letra lubun ka sílaba tolu ka liu ou
sílaba tolu ba leten.
Ezemplu:
Kanadá = Ka-na-dá
nadodon = na-do-don
loriku = lo-ri-ku
partikular = par-ti-ku-lár
investimentu = in-ves-ti-men-tu
surealizmu = su-re-a-liz-mu
klasifikasaun = kla-si-fi-ka-sa-un
Maukatar = Ma-u-ka-tar
kakatua = ka-ka-tu-a
Babilónia = Ba-bi-ló-ni-a
3. Sílaba Tónika
Tuir sílaba tónika, mak liafuan
sira iha dalen Tetun sei fahe ba oin tolu (3); liafuan todak (paroksítonu),
hanehan iha sílaba daruak hosi kotuk, ne’e nu’udar asentu regulár, mak la
presiza tau asentu.
Liafuan meik (oksítonu) no liafuan doras (proparoksítonu), nu’udar
asentu irregulár, mak tenke tau asentu hodi hanehan ho sotake. Liafuan meik
(oksítonu) hahehan iha vogál dadan sílaba dahikus hosi kotuk. Maibé, liafuan
doras (proparoksítonu) hanehan iha vogál dadan sílaba datoluk hosi kotuk. Atu
hakonkreta ita-nia hanoin kona-ba ne’e, mai ita halehat liafuan sira iha lista
tabela karaik ne’e:
Todak
|
Meik
|
Doras
|
bola
se
no
ba
foos
boot
be
bee
aat
loos
riin
hariis
kabas
kabaas
san
knaar
janela
kadernu
libru
lapis
meza
kadeira
rate
uma
masin
paun
dosi
rebusadu
sana
kanedok
faru
kalsa
kalsaun
kamizola
antigu
baze
bazeia
mudansa
muda
trava
kareta
kuda
karau
bibi
manu
fahi
samea
laho
busa
rusa
lima
neen
sanulu
|
Xá
sé
nó
bá
bár
jís
fó
pás
vés
krús
súl
kafé
pesuál
nasionál
internasionál
sinál
partikulár
singulár
manán
sasán
jardín
infantíl
vogál
formál
informál
señór
sinál
mandadór
kantór
apagadór
eskritór
kobradór
la’ós
maibé
ne’ebé
portugés
inglés
fransés
tradús
satisfás
kondús
portavós
deziguál
soké
kualkér
ladún
jornál
nanál
nazál
glotál
kardinál
manuál
anuál
|
demokrátika
étniku
polítika
sientífika
rádiu
mínimu
minúskula
maiúskula
ensiklopédia
advérbiu
ezijénsia
agríkula
farmásia
médiku
estómagu
filózofu
jinástika
válidu
inválidu
gráfiku
núkleu
Áfrika
Ázia
matéria
eskritóriu
armáriu
misionáriu
semináriu
aniversáriu
gramátika
tendénsia
independénsia
karaterístika
símbolu
kurríkulu
sékulu
múzika
intervokálika
depózitu
esperiénsia
biolójika
kímika
fízika
atómika
kámpara
kámara
gráfika
sumáriu
pronúnsia
influénsia
nazalítiku
glotáliku
númeru
|
Asentuasaun tuir ninia ezisténsia
nakfahe ba oin tolu:
a). Penúltima =
paroksítonu = todak nu’udar asentu regulár, signifika asentu ne’e tuir regra
ortografia tetun-padraun nian, purtantu lalika tau asentu ba iha vogál sílaba
dadan nia leten. Vogál dadan ne’e iha sílaba daruak hosi liafuan ne’ebé hakatak
ba. Liafuan
sira be klasifika ba todak mak liafuan sira be ho sutake emar timór tomak;
beik, matenek, ferik, katuas, ki’ik no boot sira hotu uza.
Ezemplu :
ai
aman
asu
aten
bandu
bola
bosu
dada
dukur
faru
fatuk
fuan
garfu
gruta
hariis
haruus
hirus
hamnasa
laran
labarik
lalika
mana
maun
b). Última = oksítonu
= meik nu’udar asentu irregulár iha dalen tetun, purtantu tenke tau duni
asentu ba iha vogál dadan nia leten. Meik
ne’e asentu iha sílaba ikus liu hosi liafuan sira be ko’alia sai ba.
Ezemplu:
pás
vés
krús
súl
kafé
pesoál
nasionál
internasionál
sinál
partikulár
singulár
manán
sasán
jardín
infantíl
vogál
formál
informál
señór
sinál
mandadór
apagadór
eskritór
kobradór
la’ós
maibé
ne’ebé
portugés
infertíl
fransés
satisfás
kondús
portavós
jornál
jenitál
hatún
hahán
bebé
papá
c). Antepenúltima =
proparoksítonu = doras nu’udar asentu irregulár mós. Asentu irregulár ne’e
tau iha vogál dadan sílaba datoluk hosi kotuk iha liafuan sira be espresa sai
ba.
Ezemplu:
ádipe = balada sira-nia bokur
áditu = fatin sekretu, segredu
áfilu =
tahan laek, ai-moris lahó tahan
ájenu = ema ne’ebé la iha jerasaun
ájinu = plantasaun ka ai-moris sira ne’ebé la iha orgaun femeninu.
álibi = mosu iha fatin
ketaketak ne’ebé hamosu krime ruma
alkólika
alójiku
= lahó lójika
biolójika
antibiótiku
étniku
klínika
sientífika
urinária
mínimu
minúskula
maiúskula
ensiklopédia
kalkáriu = moras iha urinária maibé laiha konsekuésia
ba parte seluk ka daet
ezijénsia
agríkula
farmásia
médiku
estómagu
glándula = parte li’ur penis
ninia
independénsia
karaterístika
símbolu
Liafuan tetun eruditu no korrente
(kahorik ka Luzizmu)
Liafuan tetun eruditu/kahorik
|
Liafuan tetun korrente/luzizmu
|
Bainhira uza sala
|
atu
bainhira
labele
lia/problema
namka’it
mamosuk
sasuuk
hakotun
hamata
haksoruk
makerek
makerek
karik
harii
sona
|
Para
kuandu
asuntu/problema
relasaun
akontesimentu
karakter
desizaun
resolve
opoin
eskritór
riskadu
se
forma
insesaun
|
para atu
bainhira kuandu
labele imposível
problema asuntu
namka’it relasaun
mamosuk akontesimentu
sasuuk karater
hakotun desizaun
hamata rezolve
haksoruk opoin
makerek eskritór
makerek riskadu
se karik
forma harii
insesaun sona
|
IV. Uza sinál okluzivu glotál ka
kapa-tatolan
Kapa-tatolan
importante tebtebes uza hodi hakerek no
bainhira atu dehan sai liafuan
ne’e nia son. Nia prezensa hodi destingi liafuan
nia hakerek nia forma, nia son no nia sentidu. Tan ne’e kapa-tatolan
importante tebtebes atu hato’o ba
formandu sira katak uza bainhira de’it presiza
ba determinadu liafuan tetun
nasionál ne’ebé mai hosi tetun-terik.
ba’i =>
Buat ne’e tau ba ba’i hela de’it [la aserta = dezvia].
ba’inó =>
Hahalok ne’e hatudu ba ema ba’inó sira-nian.
da’an =>
Daun ne’e da’an tiha mak sona fali ba ema seluk.
da’et =>
Tanba asaun seksuál livre, HIV da’et ba bebeik.
de’it => Mak ne’e de’it
liafuan ami hato’o ba Ita-Boot sira.
de’ut =>
Keta de’ut malu demais, bá buka serbisu ruma ka...
di’ak =>
Di’ak loos, ó kala ......!
du’ut =>
Nu’usá mak du’ut buras mai to’o iha uma tatís?
fa’an =>
Fa’an sasán iha ninia fatin tuir regra komun.
fo’er =>
Favór ida, soe fo’er ba iha ninia fatin.
ha’u => Dadaun ne’e
ha’u sei hanoin todan hela.
hana’i =>
Bainhira hana’i Maromak ho loloos!
hana’in => Ne’e
empresta ba imi, la’ós atu hana’in.
ka’it => Tiu, ka’it
lai haas ida atu han, tanba ......
ke’e =>
Nia ba to’os atu ke’e ai-farina mak hetan susar.
ki’ik =>
Ohin loron sei ki’ik sira mós halo rai nakdoko.
kna’ar = serimónia =>
Kna’ar inaugurasaun liubá ne’e rame sá!
ku’a =>
Ku’a ema-nia oan-nia husar didi’ak ee...!
ku’ak =>
Tenke halo duni, tama ona rai-ku’ak lae ona.
ku’u =>
Imi-nia saida mak ladi’ak be ku’u ita bebeik!
la’a =>
Mai ita la’a ona, oras to’o ona.
la’o =>
La’o bá eskola, bá loloos eskola ee...!
la’ós =>
La’ós ida sá! Nia mak hakarak tuir bebeik ha’u.
la’en =>
Feto labele la’en kaduak!
lala’ok =>
Programa ne’e nia lala’ok ladún susesu.
lali’a =>
Imi-nia lali’a mak la iha ka nu’usá?
lale’u =>
Toalla ne’e halo lale’u hodi tutur bee.
le’un =>
Fiu ne’e hamutuk le’un hira?
lorosa’e =>
Ó fiar lorosa’e sira-ne’e!
lu’ut => Manu-inan lu’ut
loron hira ona?
maka’as => Butamak ne’ebá
mós maka’as sá!
na’an =>
Hakarak han na’an saida?
na’i => Na’i,
fó perdaun mai ami maksalak sira!
na’in => Keta book,
ninia na’in iha tiha ona.
namka’it
[relasaun] => Kazu ne’e namka’it
ho kazu ida uluk nian.
ne’ebá =>
Keta halo tuir sira ne’ebá!
ne’ebé =>
Maun maihosi ne’ebé?
ne’e =>
Favór ida fó surat ne’e ba prima ne’ebá!
ne’eduni =>
Tanba problema bebeik, ne’eduni lalika rona tan
nune’e =>
Agora kedas halo esforsu, nune’e to’o tinan haat hotu
sa’e =>
Maun sa’e nuu ida ba ita henu nia bee!
sa’en =>
Maske ra’ut bebeik maibé masin nia sa’en ne’e la para
ta’a =>
Kanek ne’e ema mak ta’a ka saida mak kona?
ta’es =>
Hei ..., xá ne’e ta’es momoos ee!
ta’uk =>
Keta ta’uk sá! Nia halo finji de’it
Liafuan sira-ne’e nu’udar liafuan ho
kapa-tatolan, tanba bainhira ko’alia sai liafuan sira-ne’e, tarutu ou nakbelit iha nanál
hun besik ba garaganta laran. Se ema Timór ida mak ko’alia ninia son la hanesan
hakatak iha leten, ne’e katak sala, tanba la tuir regra Tetun-padraun kona-ba
regra sonora ka lian ninian.
Tuirmai ne’e liafuan sira hanesan, só
bele distingi ho kapa-tatolan ho nia sentidu. Maske nune’e ema Dili bele dehan
sai hanesan de’it. Liafuan sira tabela tuirmai ne’e iha liman loos la ho
kapa-talolan no keta konfundi ho liafuan pár iha tabela liman-karuk tuirmai
ne’e.
Liafuan ho kapa-tatolan
|
Nia sentidu
|
Liafuan lahó kapa-tatolan
|
Nia sentidu
|
ba’a
|
Monu
|
bá
|
la’o
|
ba’i
|
Hadore
|
bai
|
aman
|
ba’in
|
Barak
|
bain
|
tempu
|
bi’it
|
Sisi
|
biit
|
forsa, beran
|
bo’a
|
tiha/dai
|
boa
|
fohorai malae
|
bu’an
|
monu ba rai
|
buan
|
ema-si’ik
|
da’an
|
nono/tein
|
hudi-daan
|
hudi-sasuit
|
di’ik
|
ninin; lita
|
ai-diik
|
ai oin ida
|
fa’i
|
Buka
|
fai
|
tuku, harahun
|
fu’i
|
Apita
|
fui
|
fakar
|
ha’a
|
Ah
|
haa
|
Han
|
ha’ak
|
Dehan
|
bua-haak
|
Bua nia balun ida
|
ka’an
|
Hakon
|
kaan
|
hakarak duni
|
ka’er
|
hasai hurin
|
kaer
|
toma
|
ka’i
|
ka’it
|
kai
|
barak
|
ka’it
|
Hakail
|
kait
|
kamarua
|
kaka’ik
|
kail oan ida
|
kakaik
|
kamarua
|
ke’e
|
halo kuak
|
kee
|
hakee
|
ki’ak
|
ai oan ida
|
kiak
|
mukit
|
kna’ar
|
Ukur
|
knaar
|
serbisu; tarefa
|
nafu’a
|
fisur mosu
|
nafua
|
fó fuan
|
so’i
|
Merese
|
soi
|
Iha
|
so’ik
|
Meresedór
|
soik
|
karik, dala ruma
|
V. Vogál
ida ka rua
Vogál
rua oin-ida ne’ebé rabat malu iha liafuan todak ida baibain mai hosi:
1). vogál rua oin-ketak iha tetun antigu, nakfila
na tanba evolui tuir tempu, vogál rua
oin-ketak sai fali vogál oin-ida, hanesan ezemplu naktuir mai ne’e.
Tetun antigu Tetun modernu
* foas sai
fali foos
*boat sai
fali boot
*wai sai
fali bee
2). Vogál oin-ida rabat malu bainhira konsoante ida lakon tiha hosi tetun
antigu. Prosesu konsoante lakon ne’e mai hosi natureza tanba evolusaun dalen
nian tuir dezenvolvimentu no ezijénsia sosiedade nian hodi responde nesesidade
teknolojia.
Tetun antigu Tetun
modernu
* aqat sai fali aat
* loRos sai fali loos
* diRi sai fali riin
* hadiRu sai fali hariis
* sawan sai fali saan
* klawal sai fali knaar
Vogál rua oin-ida de’it maibé
tuur iha sílaba rua ketaketak: fo-os,
be-e, hari-is. Ita labele trata vogál rua oin-ida ne’e sai vogál ida de’it.
Bazeia ba evolusaun hosi tetun
antigu ba tetun modernu, liafuan oioin
tetun nian sei hakerek ho vogál. Dala barak sala hakerek, tanba hakerek
tuir idaidak nia gostu ka tuir dalen seluk nia ortografia.
Liafuan todak ho
vogál rua mak hanesan tuirmai ne’e:
aa
aas haat naan aat
kaan raan ai-daak saan
dahaat kabaas taa haas
faak kmaan laan kabaas
kaan-teen fetosaa no seluseluk tan
ee
bee haree naklees beek
habeen neen been prevee
dadeer kokoteek reen lee
tee feen meer sees
lees hadeer teen susubeen
kokoreek kokoteek beek morteen leet no seluseluk tan
ii
abii hariis manu-liin riin
hamiis harii ramiis siin
liis iis mii hamiis
habiit mamiik kamii kbiit
no seluseluk
tan
oo
boot dook loos moos
haboot hamoos loloos momoos
emboot matroos natoon kloot
hadook homrook look natoon
lia-loos kadoo kloot foos
laloos no seluseluk tan.
uu
uut tuur fuuk nuu
hatuur manu-knuuk kakuun mauhuu
huun duun ain-tuur suut
luun no seluseluk tan
Atu bele hakerek ho
di’ak no loloos keta konfunde ho liafuan sira seluk ne’ebé mai hosi dalen
portugés no dalen malaia, hanesan tuirmai ne’e:
be (yang) ~ bee (air)
hare (padi) ~ haree (
melihat)
lan (bulu domba) ~ laan (layar)
mas (tetapi) ~ maas (menguap)
mós (juga/ também) ~ moos
(bersih/limpo)
mihis (tipis) ~ miis (basi)
sin (ya/ oke) ~ siin (asam)
VI. O ka
ditongu ou
Ditongu
Ditongu
katak son ida ne’ebé hakohak vogál rua iha liafuan balu maihosi portugés, hanesan:
(OU).
Regra 1
Liafuan portugés hotu-hotu ho
ditongu OU ne’ebé tama ba tetun hela ditongu ne’e iha ortografia padronizada:
doutór matadouru
doutora mouru
doutoradu
outonu
doutrina poupa
kalabousu pouzada
kouve roupa
krioulu toukadór
lousa louva
louvór xourisu
Hakerek inkluzivu, katak timoroan balu bele dehan
sai ditongu OU ne’e, hanesan
iha lia-portugés, balu fali dehan O.
Regra 2
Liafuan kahorik ka rai-na’in nian tenke hakerek ho OU bainhira vogál rua ne’e katuir ou sekuénsia ida ne’ebé forma
sílaba rua:
inalou foufoun
bou hafoun
foun mout
hamout
Regra 3
Pseudu-fonema
(fonema-bosok) ka alofone OU Tetun-Terik nian sai fali vogál O iha
Tetun-Prasa/Nasionál. Ditongu OU ne’e ita rona beibeik iha Tetun-Terik nia
dialetu hirak (mouris, sourin, hasouru, lousu), maibé ditongu ne’e la halo
parte Tetun-Nasionál nia estrutura bázika.
Ezemplu:
Tetun-Nasionál Tetun-Terik
dadolik dadoulik
hahoris hahouris
hanorin hanourin
hori,
horiuluk houri,
houriuluk
horik hourik
horun hourun
hosi
ka husi housi
ka husi
lolit
= soe halo nakduir iha rai loulit
lori louri
losu lousu
mohu mouhu
molik moulik
morin mourin
moris mouris
sorin sourin
soruk souruk
tohu touhu
Ditongu hosi
Portugés
Ditongu
hosi portugés ne’ebé adota mai iha dalen tetun maka (AI, EI, OI, UI, AU, EU,
OU). Atu distingi katak liafuan kahorik mout no luzizmu roupa soi estrutura
lahanesan. Maske liafuan rua ne’e fahe hotu ba sílaba rua, maibé ninia
estrutura sílaba maka lahanesan;
Kahorik: mout > mo-ut
beik > be-ik
hameik > ha-me-ik
hein > he-in
seidauk > se-i-da-uk
meik > me-ik
foufoun > fo-u-fo-un
Luzizmu Janeiru > Ja-nei-ru
kadeira > ka-dei-ra
roupa > rou-pa
torneira > tor-nei-ra
kauza > kaú-za
proveitu > pro-vei-tu
feudu > feu-du
kaixa > kái-xa
fauna > fáu-na
apoiu > a-poi-u
Letra /o/
ka /ou/
/O/ > /o/ solitária = mesak nafatin /-o/
oras, soi, mós, monok, no, nó, ona
oioin, Timoroan, pronúnsia,
konsoante nst.
> /o/ naruk ka /o/ kaduak
tuituir malu mosu iha liafuan ida :
book, boot, dook, emboot,
foos, haloot, hamrook, loos, loloos,
moos, laloos, matroos, natoon, reen-toos nst.
> /o/ ditongu ou ho son [o].
Doutór,
doutora, kalabousu, kouve, krioulu, louva, louvór.
Formasaun
Liafuan
VII. Letra Monok
Letra sira ne’ebé sempre
monok iha alfabetu dalen portugés adota
mai tetun mak tuirmai: /C/, /H/ no /P/. Bainhira muda ba tetun halakon tiha grafema
ida lian-laek sira ne’ebé mensiona iha leten hanesan naktuir iha ezemplu.
Portugés tetun
habitante abitante
harmonia armonia
habitante abitante
habilidade abilidade
horário oráriu
hospital ospitál
hotel otél
acção asaun
actividade atividade
reacção reasaun
direcção diresaun
eléctrico elétriku
adopta adota
baptista batista
baptismo batizmu
Egipto Éjitu
Formasaun
Liafuan
Haree hosi aspetu kuantidade liafuan nian, ita klasifika liafuabn sira
ne’e ba grupu rua hanesan naktuir mai ne’e:
A. Formasaun liafuan kahidak;
Formasaun liafuan kahidak signifika liafuan ida mak hamriik mesak ho
sentidu ida no refere ba objetu ida.
Ezemplu:
- besi
- rai
- uma,
- etu
- ta’a
- taha
- kanuru
- bikan
- kanedok
- kabasuk
- salurik
- nádega
- étniku
- kurríkulu
- hamoos
- pasta
Formasaun
liafuan kompostu = katutan, katetek ka kadoel
Formasaun
liafuan kompostu = katutan, katetek ka kadoel
Formasaun liafuan kompostu signifika forma
lianfuan rua ho ifen (-) mak sai liafuan ida de’it ho sentidu ida no refere ba
objetu ida.
Ezemplu :
-
masin-midar
- masin-meer
-
faru-mutin
-
bikan-fatuk
-
fuuk-naruk
-
ulun-molik
-
livru-tuan
- uma-du’ut
- ida-ne’e
-
manu-tali
- kuda-tali
- fuan-kanek
- laran-kanek
- ain-aat
- régua-ai
- bikan-fatuk
-
sana-fatuk
- hirak-ne’e
-
ai-fuan
-
ai-funan
-
ai-daak
-
ai-sanak
-
ahi-klaak
-
ahi-matan
-
ai-tarak
-
ain-tuur
-
ain-tuba
-
liman-fuan
-
liman-sikun
-
liman-tane
-
manu-tali
-
manu-ain
-
bibi-ain
-
tali-husar
-
husar-ku’ak
-
fuuk-mean
-
fuuk-mutin
-
fuuk-kribun
-
fuuk-naruk
-
na’an-uat
-
na’an-ruin
-
na’an-rahun
-
na’an-sona
-
na’an-maran
-
na’an-tokir
-
na’an-dois
-
bola-baskete
-
polísia-feto
-
rai-aas
-
rai-bokur
-
rai-kle’an
-
rai-inur
-
rai-henek
-
rai-fuik
-
rai-ku’ak
-
surat-kalén
-
surat-kontratu
-
tanis-teen
-
Tasi-Timór
-
tasi-mane
-
tasi-lidun
-
tuuk-oan
-
tua-mutin
-
tudik-tahan
-
ulun-boot
-
ulun-bulak
-
ulun-fatuk
-
ulma-han
-
uma-justisa
-
uma-lulik
-
uma-kakuluk
-
vidru-tahan
-
xapa-matríkula
-
xave-fatin
-
xave-metin
-
xina-oan
-
xina-uma
-
xumasu-hako’ak
-
xumasu-ár
-
xokolate-moruk
IX. Bainhira mak atu uza letra
w
Grafema w la hola parte iha tetun-prasa nia estrutura. Iha tetun antigu no
tetun- terik koñese konsoante w (wé) nia nakfilak ba B iha tetun-nasionál.
Mudansa ida-ne’e mosu iha sékulu da-18 liu ba. Malae mutin sira no makdalen
tetun-terik hakotu ona diferensa entre tetun-terik no tetun-prasa ka tetun
nasionál hanesan naktuir iha kuadru tuirmai
ne’e:
Tetun-terik
|
Tetun-nasionál
|
Tetun-terik uza grafema W
|
Tetun-nasional uza grafema B
|
Iha verbu ho nia fleksaun
|
Iha verbu maibé la ho fleksaun
|
La hetan influénsia husi dalen seluk
|
Hetan influénsia husi dalen portugés
|
Seidauk dezenvolve
|
Dezenvolve hela ( iha proseseu dezenvolvimentu)
|
Nu’udar dialetu lokál
|
Kriolu
|
Iha karaik ne’e hatudu
lifuan tetun-terik oioin iha ne’ebé uza letra w no nakfila ba b iha
tetun-nasionál, hanesan haktuir iha
tabela tuirmai ne’e:
Tetun-terik
|
Tetun-nasionál
|
Waikenu
|
Baikenu
|
Wailoro
|
Bailoro
|
Wain (tempu)
|
bain (tempu)
|
Wa’in
|
ba’in (boot)
|
Wainhira
|
Bainhira
|
Waka
|
Baka
|
Wani
|
Bani
|
wani-uma
|
bani-uma
|
wani-ween
|
bani-been
|
Wee
|
Bee
|
asuwa’in
|
asuba’in
|
Awan
|
Aban
|
Haweer
|
Habeer
|
Lawarik
|
Labarik
|
Serwisu
|
Serbisu
|
Susuween
|
Susubeen
|
Amululik
sira no emar seluk ne’ebé tradús Biblia no Santa Liturjika ba tetun, maske uza
Tetun-Prasa, buka atu hafutar testu ho liafuan antigu oioin ne’ebé sira hadada
hosi Tetun-Terik. Ho nune’e tetun
liturjiku uza barak liu grafema W.
Maske
fahe tiha ona idaidak nia ‘area maibé
sei iha esesaun katak iha liafuan
balun husi Tetun-Terik tenke ita uza iha Tetun-Nasional tanba liafuan sira ne’e
ladun koñese husi sosiedade tomak.
Purezemplu: kmanek wa’in, asuwa’in nst.
Letra
w uza bainhira presiza no nesesita atu uza duni. Maibé presiza ita
destingi diferensa entre Tetun-Terik ho
Tetun nasionál, atu nune’e ita bele uza tuir padraun ita ke loosmaske iha
esesaun .Ne’e normal tuir siénsia dalen nian.
X. Bainhira atu uza ifen?
Ifen
nu’udar sinál grafema dalen nian ne’ebé hatutan liafuan katetek ka kadoek
(kompostu ) sira hanesan (paun-rahun, hanoin-hetan uma-moras, fó-sai) nst., mós
hola parte iha grafia loloos dalen tetun nian.Baibain ifen serve atu tutan
liafuan rua ne’ebé mai husi klase lahanesan hodi forma liafuan foun ida ne’ebé
refere ba klase foun mós hanesan bani-been
= Portugés mel no malaia madu , midar-siin = modo-been oin ida.
Liafuan katetek tuir loloos katak ita bele tutan
liafuan rua ho ifen hanesan tuirmai ne’e:
1) lubun naran + adjetivu,
nu’udar ezemplu (n.e.)
laran-di’ak, mina-morin, aten-barani uma-moras, midar-siin
Ita koko forma fraze ho liafuan katetek sira ne’e
hodi hatene kle’an liu liafuan sira ne’e nia sentidu.
Ezemplu:
a) Labaraik sira laran-di’ak
tebtebes fó fila há’u-nia karteira.
b) Luiza ho Julia uza mina-morin
tanba sira atu ba festa.
c) Sira aten-barani hasoru ema
aat sira ne’e.
d) Ema barak tebtebes mak ba
konsultasi iha uma-moras.
e) Modo loron manas nian mak
midar-siin.
2) Lubun naran + naran,
nu’udar ezemplu (n.e.)
ai-kakeu, hudi-laran, oan-feto, derok-been karau-inan
Ezemplu:
a) Ai-kakeu sira ne’ebá mesak loloos
de’it.
b) Aldeia Hudi-laran besik Bairupite.
c) Ita-nia oan-feto
eskola iha Portugál.
d) Bainhira ba han meiu-dia
hemu mós derok-been.
e) Karau-inan boot ne’e monu mate iha
ne’ebá.
3) hun verbu + verbu,
nu’udar ezemplu (n. e)
buka-hatene, hanoin-hikas, haree-hetan, fó-hatene,
fó-sai
Ezemplu:
a)
Joven sira buka-hatene lia-loos ba mamosuk ne’e
d) Profesór fó-hatene
ba sira atu tuir konkursu atu eskola iha estranjeiru.
e) Ami fó-sai informasaun ba
públiku hahú horseik.
4) Espreasaun reduplikativa
sira hanesan tuirmai.
tinan-tinan, hotu-hotu, uma-uma,
loron-loron
Ezemplu:
a) Tinan-tinan ita komemora loron
independénsia Timór-Leste nian.
b) Ami hotu-hotu iha korajen atu
estuda iha estranjeiru
c)
Loron-loron ami tenke lee livru ida.
5)
Katuir pronominál tuirmai ne’e
hakerek mós ho ifen, hanesan iha karaik ne’e:
ha’u-nia ha’u-nia Ita-Boot
ó-nia ó-nian ha’u-ata
ita-nian ita-nian atan-ha’u
ami-nian ami-nian
imi-nia imi-nian
sira-nia sira-nian
Klik Link Kontinua Ba Baluk Da Toluk (https://lolataimocho.blogspot.com/2019/06/improviza-liafuan-tetun-tuir-ortografia.html)
KAPAS LOS AZELIO, THANKS FOR YOUR POSTING
BalasHapusAtu ita desenvolve tetun ne'e ho diakliu hela ne'e, 1) la precisa muda letra hosi português nian mai iha tetun nee ho nar-naran hanesan ita barak halo ona nee; 2) ita precisa domina mos, ou pelus menus, ba buka aprende hela mos ida-be mambae. Tanba, Tetun nee ninia hun nee hosi hela mambae.
BalasHapusNune'e, lalika ba haketak hela tetun ne'e hosi ida-be mambae. Sá tan ba afirma tan ona ktk tetun-praça ne'e nia hun hosi fali tetun-terik. Né errus hosi pesquisadores sira halo ona, tanba sira nunka domina hela ida-be mambae ne'e hodi deskobre ho lolós hela ida-be tetun tomak ne'e ninia origem.
HapusHosi Arnaldo Soares, ida hosi mambaeoan no ida hosi investigador recente ba tetun tomak no mambae.
BalasHapusobrigado barak
BalasHapusOlá belun, bele ajuda halo tradusaun skripsi g?
BalasHapusFvr liga mai numeru 77940192.
Obrigado
Kapas tbs maun,
BalasHapusHau husu maun bele ajuda snd mai hau nia Email bele kalae???
No Emai mak ne : minofelis8@gmail.com
Mak ne deit obrigadu wain 🙏
Ema naín hira ho naran saida mak hakerek dalen tetum no iha sa tinan.
BalasHapusFurak tebes, halo hau badinas no iha vontade atu aprende dalen tetun atu nune'e bele hatene klean liutan. Karik bele send mai hau nia email teogusmao6@gmail.com mak ne'e deit Obrigado
BalasHapusObrigado brak🙏
BalasHapusbrgda brk
BalasHapusFurak tbes bele ajuda ema itu htu
BalasHapusAmi mos bele aprende klean liu tan Ita Nia Lian
BalasHapusObrigada barak.. 🙏🙏🙏🙏
BalasHapusSend mai hau nia email dirciabisco211212@gmail.com
BalasHapusBele haruka mai hau nia email ka:dinissoares1928@gmail.com
BalasHapusObrogadu barak Maun🙏🙏🙏
BalasHapusPor favor,bele envia mais ha'u-nia E-mail..selysha2016@mail.com.
BalasHapusKomentar ini telah dihapus oleh pengarang.
BalasHapusObrigado Barak ba Materia ne....
BalasHapusPOR fvor bele envia Mai Ha'u Nia E-mail
teodosiojuvinoximenes@gmail.com 🙏
Obrigada ba materia🙏
BalasHapusBrgda barak na materia n
BalasHapusPor vavor Bele liga mai ha'u nx E-email gabrieladacostaxavier@gmail.com
Bee esplika kona be sisters vogalika no Notasaun fonemika
BalasHapusDeskulpa Laos sisters maibe sistema
BalasHapusBravo maun ba Peskija ne'ebe Kle'an tebes.Bele manda mos mai hau nia E-mail: imaculadabguterres@gmail.com
BalasHapusMaun ajuda post lai link anterior nian...
BalasHapus