etika hanesan ramu ida husi filozofia

ÉTIKA HANESAN  RAMU IDA HUSI  FILIZOFIA:

Étika ne’ebé husi ramu Filozofia nian. Ne’ebé simplesmente ita bele dehan katak Étika ne’e atu estuda desiplina kona-ba di’ak no a’at husi asaun umana. Étika nu’udar parte husi Filozofia, ne’ebé mak iha relasaun ho asaun katak verdadeira ou falsa, no mós solusaun ne’ebé di’ak kalae.

Tuir Dr. hamzah Y qup, atu formula de’it étika hanesan siensia ne’ebé atu halo observa ba buat ne’ebé di’ak no ladi’ak ho atensaun ba ema nia hahalok husi ne’ebé ema bele hatene kona ba ema nia neon (hanoin).

Nu’udar tuir moral .Sr. Masizahm Mohd (2005) ne’ebé esplika katak morál ko’alia kona ba kestaun ne’ebé lo’os no sala, no buat ne’ebé mak presiza atu halo no husik hela ho razaun ne’ebé espesifiku ba buat balun.Maibe Étika estuda kona ba oinsa hahalok individual ou rasa ne’ebé fó valor di’ak ou adves bele efeita ba sosiais.Ne’ebé konkretu, morál hanesan kustumi ne’ebé iha sosiedade sira. Bzeia ba hahalok sira iha leten, ho ikus mai iha konkluzaun kona ba derente Étika no Morál.

1.      Morál ne’ebé sitadu husi disionariu bo’ot ho lian melayu (KBBI), liafuan morál ne’ebé ho nia signifika oi-oin.

Morál iha diferensa uitoan, ka bele dehan estadu ida ne’ebé espíritu ema ne’e sempre atreve brani (negrito) espíritu, disiplina no apaixonadu ka sirkunstansiane’ebé iha (keadan dimana) sentiment bo’ot no tau tuir buat ne’ebé lo’os.

1.      Lisaun ida kona-ba morál ne’ebé mak foti husi nia istória ida ne’ebé iha

2.      Esplikasaun katak morál inklui mós kestaun ne’ebé lo’os ka sala,no presiza atu halo no bele husik hela ka ho razaun ne’ebé espesífiku.

Entaun étika ne’e estudu kona-ba oinsa ema ida nia hahalok iha grupu ida ne’ebé signifikante afetam ba social atu habadak de’it morál ne’ebé ho nia kustume atu vigora iha sosiedade sira. Ho baze ida deskrisaun iha leten; ne’e estudu kona-ba oinsá ema ida nia hahalok ka grupu ida ne’ebé signifikante di’ak ka ladi’ak ne’ebé afetam ba social. Tuir mai iha konklozaun kona-ba diferente entre étika no morál.

1.      Étika hanesan ramu ida ba filozofia ne’ebé haré kona-ba valór ne’ebé kosideradu a’at ou di’ak I morál ne’e hanesan kustumi ne’ebé halo nanis husi ema.

2.      Fonte determinante étika konsideradu di’ak ka a’at ne’e husi rasik nia neon tomak. Nu’udar fonte ne’ebé kona ba regra ne’e husi rasik komunidade.

3.      Étika ne’e sai hanesan baze morál ida iha formasaun ba sosiedade sira. La ho étika morál, sosiedade sira la apropriadu. Étika maka mosu ba nia neon tomak iha baze ba sosiedade ida ne’ebé atu simu nia hahalok ka valór ida ne’ebé di’ak ka a’at.

4.      Étika ne’ebé hanesan filozófiku, nu’udar moralmente prátika.

5.      Morál sei la forma, kuandu la ho étika.

Ezemplu ida ne’ebé konkretu diferensa étika no morál ne’e, hanesan intelektu ida ne’ebé di’ak no lo’os nu’udar buat ne’ebé di’ak husi ema nia konsiensia. Maibé hakarak atu bosok ne’e sei la konsidera hasesan imorál no sei hetan sansaun husi komunidade sira, ida ne’e mak komentariu diferente kona-ba étika no morál.

 1.     Moralidade : Karateristica umanu (ema nian)

Hahalok ita ema nian la ses hosi di’ak no a’at, maibé la’os hotu-hotu. Tamba iha mós hahalok balun ne’ebé neutru hare’e hosi étika. Exemplu se ha’u toman kesi sapatu talin hosi ain karuk mak uluk depois ida lós,ne’e laiha relasaun ho di’ak ka a’at maibé ne’e hanesan toman ida ne’ebé sai ona ha’u nian. Hahalok ida ne’e ita bolu “amoral” tamba laiha relevansia morál nian. Maibé se nudar chefe ida uza tiha membru sira nia osan hodi sosa buat nia persiza, ne’e hahalok immoral tamba la etis ( laiha moral tamba nudar chefe tenke fó membru sira nia direitu).

Hori uluk hori wa’in “Di’ak no a’at” iha sentidu étika nian iha exemplu segundu ne’e iha papel bo’ot iha ema ida-idak nia moris.  Iha siensias sira hanesan  Antropologia Cultura no Historia fó hatene ita katak iha nasaun hotu iha tempu hotu-hotu konsiente kona ba di’ak no a’at, kona ba saida mak ita bele halo no saida mak ita labele halo. Maibé ita mós tenki hare’e katak la’os nasaun hotu iha tempo hotu iha kumpriensaun ne’ebé hanesan kona-ba di’ak no a’at. Iha nasaun balun bandu atu han na’an animal balun nian iha fali seluk animal hotu-hotu nia bele han. Nune’e mós iha buat balun ne’ebé uluk halo ne’e di’ak maibé ba tempu ohin loron labele ona.exemplu uluk kolonialisme no diskriminasaun ne’e di’ak maibé ohin loron labele ona. Nune’e nasaun ida-idak iha ninia esperiensia kona-ba di’ak no a’at maibé la’os nasaun hotu iha opiniaun ne’ebé hanesan kona-ba saida mak di’ak no a’at.

Moralidade nudar fenomena ida umanu universal.       

Moralidade la’os de’it dimensaun real ida iha ema nia moris ,tantu iha faze  individual no sosial maibé moralidade ne’e hetan iha de’it pessoa umana no la hetan iha cristura sira seluk. Kriatura nebe besik liu ema mak animal tamba nee mak iha filosofia iha tempu uluk nian buka atu determina espesifisidade ema nian hodi kompara ho animal. Filosofu barak mak dehan ema ne’e animal-plus. Diferensia ne’ebé marka mak razaun, iha kbit atu uza linguagem,iha kapasidade atu hamnasa no halo sasan sira.

Nune’e, pessoa umana ne’e animal-plus tamba nia iha ninia konsiensia moral. Moralidade nudar  karateristica umana ne’ebé labele hetan kriatura seluk ne’ebé iha pessoa umana nia okos.

Atu kumpriende di’ak liu tan entre ema ho animal mak ita persiza hakle’an mós liafuan “tenke/deve”(harus) iha iha designação “deve fazer”(tenke halo/harus dilakukan).

Eziste tipo rua “imperativu” (keharusan) : nesesidade natural/keharusan alamiah no imperativo moral(keharusan moral)

- nesesidade natural, buat ne’ebé tenke halo tamba lei natural. Exemplu liman husik lapizeira nia tenki monu, balaun ne’ebé nakonu ho ar wainhira husik nia semo sa’e. Ne’e lei natural ne’ebé iha ona. “tenke”(keharusan) ne’ebé iha ne’e hala’o otomatikamente. La persiza instansi ruma atu hala’o.

Oin seluk ho “tenke” iha fraze sira tuir mai ne’e : “se mak empresta ema nia osan tenke fó fila fali”. “Funsionariu tenke simu sira nia salariu ho justisa” “Tenke” (keharusan) ida ikus ne’e bazeia ba lei moral. Lei morál la’os la’o otomatika. Lei morál ne’e apelu ida ba vontade ema nian. Lei morál orienta aan ba vontade ema nian no haruka nia atu halo buat ruma. Ita bele dehan mós lei morál obriga pessoa umana. Imperativu morál ne’e obrigasaun ou dever.

Iha lian modernu ne’ebé bele dehan diferensia entre nesesidade natural no iperativu morál (keharusan alamiah dan keharusan moral), iha Lian Inglesa liafuan must, shouldnoought to,ne’ebé iha sentidu hanesan “tenke/deve/harus” maibé must uza iha nesesidade natural, invezdeshouldnoought touza iha imperativu morál.

 Nune’e ita fila ba hare’e fali diferensia entre ema no animal.                    

Iha etapa animal necessario(keharusan)  iha de’it nesesidade natural. Exemplu asu,tau hahan iha sira nia oin, sira han kedas. Iha situasaun ne’ebé hanesan ema,nia mós hakarak han maibé -sé nia hakarak- nia bele halo jejun.

Iha Moralidade sempre presupoem ezistensia liberdade nian.

1.1.          Etika : Siensia kona-ba moralidade

Émak siensia ne’ebé  estuda kona-ba moralidade ou kona-ba ema durante (sejauh) nia iha ligasaun ho moralidade. Dalan seluk atu formula étika nu’udar siensias ne’ebé peskiza kona-ba komportamentu morál ema nian. Iha varius abordagem sientifika atu estuda kona-ba komportamentu umanu. iha ne’e ita tuir abordangem (pendekatan) tolu : étika descritiva, étika normativa no meta-étika.

1.2.          Étika Deskritiva

Étika deskritiva fó sai komportamentu morál iha sentidu ne’ebé luan liu(ampla),exemplu,usos custumes,opiniaun sira kona ba di’ak no a’at, kona-ba assaun sira ne’ebé bele halo ka labele. Étika descritiva estuda kona moralidade ne’ebé individu ida-idak iha,iha ninia kultura ou subkultura balun,iha periodu historika no sira seluk tan.  Tamba étika deskritiva fó sai de’it la’os fó valór. Exempu nia esplika kona-ba uzu kustume knua ida nian ne’ebé primitiva maibé nia labele dehan uzu hanesan ne’e bele simu ka lae.

Ohin loron étika descritiva siensias sosiais sira mak hala’o hanesan : Antropologia kultura, Psikologia,Sociologia, istoria no sira seluk tan, maske sira nunka no sei la uza terminologia “Étika descritiva”.

Étika descritiva ne’e tama iha siensias empiris no la’os filosofia.

Maske nune’e étika descritiva no étika filosofika iha relasaun metin ba malu.

Filosofu ne’ebé tau iha pratika étika persiza siensias ne’ebé luan no kle’an kona-ba moralidade iha kontestu kultura oi-oin atu nia bele halo nia kna’ar ho di’ak. Nune’e mós Antropologu ida, psikologu,sociologu ou istoriadu ne’ebé destacam(menyoroti) fenomenu morál tenke iha koñesimentu kle’an sufisiente kona-ba teoria étika nian. Se nia hatene oituan signifikadu étika iha filozofia morál,ninia peskiza kona-ba questões morais sei orientadu liu no sei iha folin boot.

1.3.          Étika Normativa

Étika normativa nu’udar parte ida ne’ebé importante liu  hosi étika no kampu ne’ebé hala’o diskusaun sira ne’ebé interessantes kona questões morais.

Iha ne’e peritu refere la halo assaun nu’udar espectador(penonton) neutru  hanesan iha étika descritiva maibé nia hatama aan iha laran atu fó sai ninia avaliasaun kona-ba ema nia komportamentu. Nia la’os ona limita aan hodi hare’e funsaun prostituisaun nian iha sosiedade maibé nia rejeita prostituisaun nu’udar instituisaun ida ne’ebé viola feto nia direitu no dignidade. Étika descritiva simplesmente descreve de’it. Nia la verifika se norma sira ne’e lós ou lae. Étika normativa husik atitude neutru ne’e hodi bazeia aan ba norma.

Étika normativa ne’e la descritiva maibé preskritiva (= haruka), la’os descreve maibé determina di’ak ka a’at .

Nune’e ho liafuan badak “Étika normativa” nia finalidade atu formula  prinsipius étikus nian ne’ebé bele responsabiliza ho rasiu no bele uza iha prátika.

Étika Normativa fahe ba étika zerais no étika espesiais

1)         Étika zerais  hare’e ba temas zerais hanesan : Saida mak norma étika? Se iha norma étika barak, oinsa iha relasaun entre sira ? tamba sa mak norma morál  kesi ita? Saida mak morál no saida mak karateriza valores morais? Relasaun saida entre responsabilidade no liberdade umanu? Saida mak “direitu no deveres” no oinsá sira nia relasaun ba malu? Kriteria saida de’it mak ema pesiza atu ema ida ne’e sai duni ema di’ak hosi matan moral nian? Topiku ou temas hirak ne’e sai duni instrumentu peskiza étika zerais nian.

2)         Étika Espesiais

éticaespesiaispretende aplika  prinsípiusétikus komuns iha áreaespecífikaskona-ba komportamentu umanu. Étika espesiais iha nia tradisaun naruk  iha istoria filozofia morál nian. Ohin loron tradisaun ne’e uza naran foun mak “étika aplikada”(applied ethics).

1.4.          Meta-étika

Dalan ouformas seluk atu pratika  étika nu’udar siensiamak meta-etika.

Prefiksu (awalan) Meta iha língua gregaiha significado"acima", "além.(melebihi, melampaui) .Termu ida ne’e iha atu  indika assuntu ne’ebé ko’alia iha ne’e la’osmoralidadediretamente maibé ita nia expressõesiha kampu moralidade nian. Meta-etikaparese (seolah-olah )mover-se( bo’ok aan) iha  padraun aas liu fali komportamentu éticu, ne’e mak  "linguagem ética" ou linguajem ne’ebé ita uza iha kampo morál nian. Bele dehan mós meta-étika estuda kona-ba logika espesiais hosi espreções etico. Exemplu Filozofo Inglés George Moore (1873-1953) ne’ebé hakerek livru ida ne’ebé koñesidu tebes ne’ebé maior parte halo analiza ba liafuan ne’ebé importante liu iha kontestu etika ne’e mak “di’ak”. Nia la husu se komportamentu ne’e bele dehan di’ak.

Meta-etika ne’e inklui iha “filozofia analitika”, aspetu importante ida filozofia nian iha sékulu 20. O fluxo(aliran) hahu desenvolve aan iha Inglaterra ihainísiu  sékulu 20 no GeorgeMoore ne’ebé mensiona iha leten ne’e mós sai pioneirus ida. Hosi Inglatera,filozofia analítika hada’et ba nasaun sira seluk, maibé nasaun sira ne’ebé uza língua Inglês(como os Estados Unidos sãodaAustrália) sira nia pozisaun semprekbi’it maka’as liu.  Buat hanesan mós  ita dehan kona-ba  meta-étika. Tambá iha relasaun filozofia analítika, meta-étika dala barak mós hanaran"étikaanalítikus".

Questão ida ne’ebé mak ohin loron ko’alia barak iha meta-étika mak the is/ought question.

Questão bo’ot  iha ne’e mak  se espressaun normativa ne’e bele hatun hosi espressaun faktual.

Se buat ruma iha ou buat ruma sai realidade (is: factual), ita bele halo konklusaun katak buat ruma tenke ou bele halo (ought: normativo).

Uza termus lógikabele husu  permissa deskritiva rua bele hasai konklusaun preskritiva ida.Sepremissa preskritiva ida no premissa seluk mak descritiva,ninia konkluzaun kertamentepreskritiva ne’e la’os problema.Exemplu:

§    Ema ida-idak tenke respeita inan aman ( premissa preskritiva)

§    Mane ne’e ha’u nia aman(premissa deskritiva)

§    Nune’e mane ne’e ha’u tenke respeita ( premissa preskritiva)

       Finalmente,nota ida kona-ba relasaun entremeta-étikaiétika normativa.maski iha ne’e ita  distingimeta-étikahosiética normativa, ida ne’e la  signifika katak rua ne’e sempre haketak malu. Portantu, se ita ko’alia  linguagemmorál nian,  se ita nia konversa fásil atu buat ne’ebé linguagen hatudu mak komportamentu morál.enkuantu  estuda termus étikus, inkonsientemente ita hahu ona  avalia buat ne’ebé ita ko’alia dadaun.

I, inversamente,se ita ko’alia kona-ba komportamentumorál, naturalmente ita reflete kona-ba  termus nolinguagem ne’ebé ita uza. Se ita koko defini sentidu étikunu’udar " norma", "valór", "direitos", "justiça", ou seluk tan , esforsu ne’e bele klasifika ihameta-étika, maibé iha étika normativa, labele nega bele halo formulasaun kona-ba definisaun sira.

Depois de ita estuda tiha kona-ba dalan/formas tolu atu pratika étika ita bele halo rezumu katak  estuda kona-ba moralidade bele fahe ba abordagem non-filozofika no abordagen filozofika. Abordagem non-filozofika mak étika deskritiva, no abordagem filozofika mak étika normativa no bele mós sai meta-étika ou étika analitika.

Hosi parte seluk étika fahe ba abordagem rua : abordagem normativa no abordagem non-normativa. Iha abordagem normativa peskizador hola posisaun moral ida ou standpoint moral: buat ne ‘e akontese iha étika normativa  (étika gerais no étika espesiais). Iha abordagem non-normativa peskizador hela neutra hasoru posisaun morál ida-idak: ida ne’e akontese iha étika deskritiva no meta-étika.

OBJETIVU

          Husi servisu ida ne’e atu hateten mai ita katak atu hatene di’ak liu tan saida maka étika no moral. Ninia objetivu husi étika hanesan ramu ida husi filozofia mak:

Ø  Atu hatudu ita nia konsiesia moralidade ba ema hotu.

Ø  Atu haklean tan ita nia étika no morál, hodi nune’e bele atingi ita nia moris iha sosiedade.

Ø  Atu koñese di’ak liu tan saida mak aat no di’ak.

Ø   Atu buka hatene kona ba komportamentu moral ema nian.

            Husi objetivo ida ne’e bele motiva ita di’ak liu tan iha ita nia moris no atu haklean tan ita nia hanoin ruma kona-ba buat ne’ebé a’at no di’ak.

                                                                      REFERENSIA

Franz. Magnis SosenoÉtika báziku.probleme-problema basiku filozofia 1987morál.yogiakarta kanisius 1087.

Magnis Soseno,Franz.Étika politiku. Prinsipiu-prinsipiu morál 1987 Basika nasaun moderna, Jakarta: Gramedia,

AristotelesThe Éthisc of Aristotle the nicomacbean Éthisc, 1963 translate by J. A. K. Thomson,Harmondsworth: penguin book.

Berger, Peter L.piramida kurban manusia,Jakarta :LP3ES1982

http://coffeestreet99.wordpress.com/jenis-jenis-étika